تاریخچه پیدایش و مصرف گچ و گچکاری در ایران و جهان و گچبری محراب

تاریخچه پیدایش ومصرف گچ و گچکاری درایران و جهان 

گچ یک ماده ی معدنی فراوان است که ازمیلیونها سال پیش به دلیل تبخیراب دریا چه های شورو دریاهای سطحی و کم عمق به صورت لایه های رسوبی تشکیل شده است شواهد نشان میدهد که قدمت برخی ازاثار گچی بجا مانده در فلات اناتولی و سوریه به9000سال قبل باز میگردد همچنین ثابت شده است که تمدنهای سومری.اشوری.مصری.یونانی و رومی که در سرزمینهای نزدیک به هم حکومت میکردند قطعا بایکدیگرتامل داشته و از ان به عنوان مصالح ساختمانی استفاده می کرده اند معروفترین ومهمترین موارد کاربرد سنگ گج در ان دوران ساخت زیور الات و مجسمه هایی از جنس البسترن که نوعی سنگ گج نیمه شفاف بوده و احتمالا نام ان از نام شهرالابسرون مصر گرفته شده است در تمدن های کهن نیز نوعی گچ استفاده میشده که امروزه ما ان را الاباستر مینامیم تندیس های بزرگ گاوهای بالدار متعلق به تمدن اشوری که ازهمین سنگ ساخته شده است امروزه در شهر لندن موجود است.
یونانی ها نیزسکه هایی با نقش کلمه ضرب میکرده اند همینطور انها ظروف وقوریهای کوچک ازگچ ساخته اند.
استفاده بشرازسنگ گچ به عنوان اندود گچی و جهت سفید کاری دیواره مقبره ها به بیش از 5000سال پیش در کشور مصر میرسد که با حرارت دادن سنگ گچ در کنار اتش ان را به پودر تبدیل نموده و سپس با مخلوط نمودن پودر حاصله با اب برای روکش اجر و سنگ استفاده میشده.
مصری ها 1500سال قبل نیز از گچ برای پوشاندن سطوح داخلی دیوارها ی اهرام ثلاثه استفاده کرده اند درون اهرام مصر بر روی سطوح صاف و سفید گچی دیوار نگارهای شکوهمندی با نقش سربازان مصری.ارابه های جنگی.خدایان.حیوانات و پرندگان موجود است مصریها در600سال قبل هاون گچی نیز داشته اند.
یونانی ها همچنین نامی به سنگ گچ داده اند که ازدو کلمه با معانی زمین و پختن تشکیل شده است انها فرم خاصی از سنگ گچ را که حالت شیشه ای دارد برای پنجره ها استفاده و به خصوص این سنگ ها را وقف معبدهای الهه ی ماه نموده اند.
رمی ها نیز راجع به سنگ گچ میدانستند که چه کاربردهایی در حرفه و پیشینه ی انها میتواند داشته باشد نشانه ی این اطلاعات مجسمه های بدن انسان است که در اروپای غربی با ملات گچ درست شده و امروزه نیز در دسترس است.
امروزه آلاباسترهای خوب در نواحی میانی انگلستان خصوصا ناتنگهام به شکل مجسمه هایی با فرم های مختلف که توسط استادکاران قرون 14 و 15 میلادی حکاکی شده اند پیدا می شود.بعدها این دست ساخته های گچی مشهور گردیدو با تولید انبوه به سراسر اروپا فرستاده شد.این آلاباسترها را در موزه های عمومی میتوانیم ببینیم.آلاباستر همچنین در برخی ار آرامگاه ها ،نقوش کلیساها و سایر ساختمانهای تاریخی بکار رفته است. 

گچبری محارب

محـراب در آغـاز بـرای نشـان دادن جهـت قبلـه و بـه منظـور اقامـه نمـاز بوجـود آمـده و بـه سـبب اینکـه به عنـوان نقطـۀ توجهـی رمـزی بـرای اشـاره بـه سـوی خـدا ایجـادشـده مـورد توجـه هنرمنـدان و معمـاران قـرارگرفـت و به تدریـج بـه یـک عنصـر اصلـی در معمـاری ایرانـی تبدیـل گردیـد. وجـود محـراب بـه عنـوان یـک عنصـر معمـاری مذهبـی در مسـاجد اسلـامی کـه بـه بهتریـن شـکل در هـر دوره ای تزئیــن گردیــده، ســؤالات بســیاری در ارتبــاط بــا اهمیــت ایــن بخــش از مســاجد مطــرح میکنــد. اهمیــت ایــن بخــش از ســوی دیگــر جهــت مطالعــات تزئینـات موجـود در آنهـا اسـت کـه بـه عنـوان زنجیـری، تسلسـل هنـری را از دوره هــای قبــل تــا دوران خــود بــه نمایــش میگــذارد. عــلاوه بــر آن به علــت اینکــه محرابهــا در اماکــن سرپوشــیده قــرار گرفتــه و از گزنــد بــاد و بــاران و ســرما و گرمــا در اماننــد، کمتــر در معــرض ویرانــی و دســتکاریهای بعــدی قــرار گرفته انــد. به طوریکــه محرابهــا را میتــوان معــرف هنــر و معمــاری زمـان خویـش دانسـت. از هنرهـای قابـل توجهـی کـه در دوران اسـلامی در تزئیـن محرابهــا مــورد توجــه بــوده، هنــر گچبــری اســت. ایــن هنــر از دیربــاز در ایـران مرسـوم بـوده و ایرانیـان، بیشـتر آن را در معمـاری بـرای زیبایـی و تزئیـن بــه کار میبردنــد. بیشتــر آثــار بدســت آمــده از ایــن هنــر در دوران قبــل از اسـلام، مربـوط بـه دورۀ ساسـانی اسـت. نقشهـای‌ گچبـری دورۀ ساسـانی شـامل نقشهــای طبیعــی، اســتلیزه، گیاهــی، انســانی و هندســی اســت کــه توانســته بــر هنــر دوران اســلامی اثــرات به ســزایی داشــته باشــد. ایــن نقشهــا در دوران اسـلامی بـه حـد کمـال خـود میرسـند، چنانچـه میتـوان برخـی پیشـرفتهای مطرح شــده را در تحــولات گچبــری محرابهــا مشــاهده نمــود. در ارتبــاط بــا گچبــری محرابهــای مســاجد دورۀ اســلامی، مطالــب اندکــی نگاشـته شـده اسـت. در خصـوص مسـجد ملـک کرمـان و گچبـری محرابهـای دوره سـلجوقی آن، گزارش هـای پراکنـده ای توسـط علیرضـا انیسـی(2004 Anisi) ،) فهیمــه ناظــمزاده )ناظــمزاده، 1385 ،(علــی ســجادی )ســجادی،1374 و دونالــد ویلبــر (ویلبــر، 1365 )منتشــر شــده اســت، امــا تاکنــون محراب هــای ســلجوقی مسـجد ملـک کرمـان معرفـی نشـده و پژوهشـی دربـارة سـبک گچبـری آنهـا صـورت نگرفتـه اسـت. همچنیـن اطالاعـات تاریخـی اندکـی نیـز در مـورد مسـجد ملـک کرمـان موجـود اسـت کـه از جملـه میتـوان بـه محمـد ابراهیـم خبیصـی )خبیصــی، 1343 )و محمــد ابراهیــم باســتانی پاریــزی (باســتانی پاریــزی، 1335) اشـاره کـرد. 

گچبری محراب مسجد نائین

آثار موجود کهن در ایران نشان می دهد که هنرمندان ما از قرن سوم هجری به تزئین محراب توجه کرده اند و یک نمونه از آن،محراب مسجد جامع نائین است که در نقش آن از کثیر الاضلاعهای هشت ضلعی و اشکال هندسی ساده و گلهای مختلف استفاده شده است ریزه کاری زیاد در گچ بری آن وجود ندارد ولی نقشها از زیبایی بی بهره نیستند، و چون این گچ بری عمیق کنده شده و از ظرافت عاری است چنین تصور می شود که محراب به دوره‌هایی که هنر گچ بری اولین قدمهای خودرا برمیداشت متعلق باشد.
زیباترین و پیچیده‌ترین گچ‌بریها درزمان سلجوقیان انجام گرفته است. در این عصر با کتیبه‌هایی که نقشهای مفصل و پرکار داشتند اطراف محراب  را می‌پوشاندند. قسمت بالا و اطراف طاق نوک تیز طاقچه‌ای را، حاشیه احاطه کرده بود و معمولاً در بخش بالا حاشیه زیاد تری با نقشهای درشتتر گچ‌بری می‌کردند. اطراف طاق مرکزی حاشیه مستطیلی منقوش می شد و طرح‌ها عبارت بودند از نقوش اسلیمی، نقش مو و تاک و برگهائی که سوراخ شده و شکل لانه زنبور به خود گرفته بودند.
محراب گنبد علویان همدان را که بعضی متعلق به دوره‌های بعد می‌دانند پروفسور پوپ و پروفسور مینورسکی معتقدند که در زمان سلجوقیان بنا شده است. پروفسور پوپ می‌گوید [۳۶] «از نظر استادی و مهارت در اجرای طرحها , و زیبایی در جزییات نقش , این گچ‌بری از شاهکارهای نوع خود محسوب میشود» می‌توان گفت که نقش گچ‌بری این مقبره با عالیترین نقشه قالی برابری می‌کند. حاشیه مزین خط کوفی دور طاقی که محراب در آن قرار دارد نیز خالی از لطف و ظرافت نیست. نظیر این کتیبه عالی در بیشتر مساجد اسلامی دیده شده که محض نمونه حاشیه کوفی مدرسه حیدریه قزوین را باید اشاره کرد که از شاهکارهای گچ بری کتیبه کوفی می‌باشد.
آثاری از تزیینات گچ‌بری مربوط به عهد صفوی باقی مانده است که در جای خود مورد مطالعه می‌تواند باشد‌؛ یکی از آنها که به زمان شاه اسمعیل صفوی نسبت داده می‌شودمسجد جامع ساوه است. در محوطه زیر گنبد محراب گچ بری قشنگی است که با رنگهای مختلف نقاشی شده. این گچ‌بری را ابتدا با ماده‌ای سفید رنگ پوشانده‌اند تا زمینه را برای نقاشی مناسب کنند. مسجد دیگر در  میدان ساوه است که گچ‌بری شده است. محراب مسجد میدان ساوه به ظرافت و بزرگی محراب مسجد جامع نیست ولی چهار قسم کتیبه کوفی و نسخ روی آن تزیین و نقش کرده‌اند که محض همین کتیبه‌ها محراب معروفی شده است.

محراب گچبري شده مسجد ري 

براي واژه محراب در فرهنگ هاي لغت فارسي و عربي معاني زيادي آورده اند. معناهايي از قبيل: مرد جنگاور وشجاع، نمازگزاري كه با شيطان ميجنگد و با حضور قلبش با نفس خود مبارزه ميكند. دوري و از ديگران جدا بودن،بالاي خانه و بهترين محل در آن و بلندترين اتاق درساختمان و صدر مسجد و صدر اطاق و بهترين جاي خانه،بيشه (مأواي شير)، محل عبادت (مسجد)، قصر يا كاخ، وبالاخره فرو رفتگيهايي در معابد كه مجسمه ها را در آنهاقرار ميدادند.
بسياري از روايات و متون تاريخي و اخبار و احاديث براين نكته دلالت دارد كه محراب مجوف از صدراسلام وجودداشته و در بعضي محرابها فرورفتگي كم و در بعضي بافرورفتگي بيشتر بوده است. به خاطر مشخص كردن حد وسط ديوار قبله كه امام درمركز نمازگزاران بايد روبه قبله بايستد و همچنين مشخص كردن جهت قبله براي تازه واردين و درست كردن جايگاه مناسبي براي موارد فوق الذكربوده كه در صدر اسلام شكل گرفته و به زودي درسراسرقلمرو اسلامي آن روز گسترش پيدا كرده و مورد پذيرش جوامعي كه به اسلام گرويده اند قرار گرفته است.

تكنيكها و روشهاي ساخت محراب

در تكنيكهاي گچبري در دوران اسلامي شامل قالبگيري، كنده كاري يا گچبري عمقي، گوته زني، آژده كاري، برجسته و برهشته است كه تا زمان حمله مغول به دوشيوه خراساني و رازي ساخته ميشد كه شيوه خراساني ازقرن اول هجري قمري تا قرن چهارم هجري قمري و شيوه رازي از قرن چهارم هجري قمري تا حمله مغول ادامه داشته است.

گچبری محراب مسجد عتیق اصفهان

مسجد جامع یا همان مسجد عتیق اصفهان از قدمتی هزارساله برخودار است. مسجدی که پیش از تغییر هویتش به مسجد آتشکده پیروان آئین زرتشت در اصفهان بود و بعد از ورود دین مبین اسلام به ایران این مکان به مسجد مسلمانان بدل شد.

مسجدی که به سبب نوع معماری و کاشیکاری هایی که در بخش های مختلف مسجد به کار رفته است ، این مسجد را در زمره آثار بسیار نفیس ایران قرار داده است. مسجد جامع اصفهان کلکسیونی از آثار مختلف هنری اصفهان از جمله گچ بری، کاشیکاری، خطاطی است. که در میان تمامی این هنرها گچ بری محراب الجایتو در مسجد جامع اصفهان به عنوان یکی از شاخص ترین گچ بری های ایران به کار میرود.

گچ بری هایی که قدمت آنها به دوره ایلخانی و پادشاهی محمد خدابنده الجایتو بازمیگردد و در گچبری های این اثر نام هنرمند آن با عنوان" حیدر" حکاکی شده است. این اثر در قسمت شمالی ضلع غربی صحن مسجد قرار دارد و شاید به دلیل زیبایی کاشیکاری موجود در مسجد عتیق اصفهان که بسیار چشم نواز است این محراب کمتر به دید بازدیدکنندگان مسجد آمده باشد.
نام این محراب نیز برگرفته از "الجایتو" پادشاه ایلخانی است که این اثر در دوره وی به ظهور رسید.

در اصل این محراب در شبستانی با همین عنوان واقع شده است و از آن با عنوان زیباترین محراب های گچ بری شده مساجد ایران نام برده می شود.

نمونه ای از اجرای محراب رابیتس