برای شناخت مقرنس ابتدا باید معانی لغوی آن را دانست. «مقرنس شمشیر بر هیأت نردبان ساخته، در کنزالغة عربی، بنایی که آن را، نقاشی کرده‌اند، بنائی که طاق و اطراف آن پایه پایه و دارای اضلاع است و به ان به فارسی، آهو پای می‌گویند.مأخوذ از تازی، بنای بلند مدور و ایوان آراسته و تزئین شده با صورتها و نقوش که بر آن پایه و راه زینه روند، قسمتی از زینت که در اطاقها و ایوانها به شکلای گوناگون گچبری کنند، گچبریهای برجسته بر آستانه خانه چون پای آهو چیز رنگارنگ و نوعی کلاه».

مُقَرنَس چیست؟

مُقَرنَس یا آهو پای یکی از عناصر تزئینی معماری ایرانی است. مقرنس نوعی تزئین حجمی و تاقچه‌ بندی آذینی است که در زیر گنبدها یانیم‌گنبدهای روی ایوان‌ها و درگاه‌های ورودی استفاده می‌شود. در ساخت مقرنس از آجر یا گچ و یا کاشی استفاده می‌شود که در هر رده از تاقچه‌ها از رده زیرین خود پیش می‌نشیند تا درگاه به هم آید. در طاقچه‌ها برجستگی‌ها و تورفتگی‌هایی همراه با نگاره‌های گوناگون درآورده می‌شود.

مقرنس یکی از عناصر تزیینی معماری است که در زیباسازی بناهای ایرانی به ویژه مساجد و آرامگاه‌ها نقش مهمی دارد. مقرنس‌ها به شکل طبقاتی که روی هم ساخته شده برای آرایش دادن بناها یا برای آنکه به تدریج از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل شود، به کار می‌روند.

مقرنس‌ها را می‌توان ازجمله عناصر مؤثر در ساختن گنبدها دانست، که بعدها کاربرد اولیه را از دست داده و بیشتر برای تزیین به کار رفته‌است. مقرنس‌ها معمولاً در سطوح فرو رفتهٔ گوشه‌های زیر سقف کار می‌شوند اما محل قرارگیری این عنصر تزیینی می‌تواند در بالای دیوارها، سقفها گوشه‌ها سردرها و مانند آن‌ها باشد. برخی معماران مقرنس‌ها را در جبهه ساختمان‌ها نیز به کار برده‌اند و در ساختن آن مهارت را به حدی رسانده‌اند که نمی‌گذاردند موجب سنگینی ساختمان شود و بر اصل و پایه فشار آورد.

مقرنس نوعی تزئین است با فرورفتگی‌ها و برجستگی‌هایی از روی نظم و قاعده که در بعضی موارد به شکل استالاکتیت آویزان است و در حقیقت این نوع تزئین معماری نوعی تزئین حجم پردازی شده‌است. در واقع مقرنس نوعی تجسم سه‌بعدی و برجسته نقش‌های هندسی و گره‌ چینی‌های معماری و هنر اسلامی است.

به کارگیری مقرنس به‌طور عمده در معماری اسلامی در ایران و کشورهای اسلامی و عربی رشد کرد.

مقرنس از لحاظ شکل 4 دسته می باشد:

• مقرنس های جلو آمده:

مقرنس هایی هستند، که مصالح آن از خود بنا می باشد، و در نهایت سادگی و بدون هیچگونه پیرایه ای به صورت آجر یا گچی، انتهای سطوح خارجی نمای بیرون ساختمان را آرایش می دهند و استحکام آنها زیاد است.

مقرنس های روی هم قرار گرفته:

گذشته از مصالح به کار رفته اصلی بنا، گچ و آجر و سنگ، در سطوح داخل و خارج بنا به کار می روند. و غالبا در چند ردیف، دو تا پنج یا بیشتر، روی هم قرار دارند، و دارای ثبات متوسطی است.

مقرنس های معلق:

شبیه همان منشور های آهکی آویزان در غارها می باشد، که اصطلاحا استلاکتیت نامیده میشوند، و غالبا از چسباندن مواد مختلف چون: گچ، سفال، کاشی و … به سطوح مقعر داخل بنا صورت می گیرند، آویزان به نظر میرسند، و دارای ثبات کمی می باشند.

مقرنس های لانه زنبوری:

شبیه لانه زنبور و در مجموع کندو های کوچک بر روی هم قرار گرفته هستند، این دسته از نظر شکل ظاهری شبیه به مقرنس های معلق می باشند.

در کارهای زمینه، طرح‌هایی مثل گِره، تَذهیب،مُقرنس و انواع و اقسام طرح‌ها و نقش‌های کشورهای مختلف را می‌توان جا داد. می‌توان یک زمینه را پُر کرد از گل‌های رُز، مریم، میخک و … در کارهای حاشیه، طرح‌هایی مثل گِره، تذهیب، چَنگ و چُدن، مُقرنس و انواع طرح‌ها و نقش‌های کشورهایی مثل: یونان، فرانسه، مصر و … را می‌توان کار کرد. می‌توان حاشیه‌ای را با مُقرنس پوشاند. می‌توان در یک مسیر مُمتدد، یک شاخهٔ درخت انگور را گچبری کرد. ، که انگورها ی آن در طول مسیر به صورت سه بُعدی از شاخه آویزانند. می‌توان در یک مسیر اَشعار، آیات و جملات زیبای اَدبی را با گچ به صورت بَرجسته درآورد.

 

چگونگی مقرنس کاری با گچ

برای انجام امور گچ بری برای هرنوع سبکی ابتدا باید بوم کار زمینه را انداخته باشیم. یکی از رایج ترین شیوه ها درگچ بری اکثر منازل استفاده از دور قلاب است و به این صورت که ترنجی را در وسط سقف محلی که قلاب بسته اند جهت آویزکردن لوستر و یا جار و غیره می اندازند و با گچ بری اطراف آن را تزئین می کنند که آن را دور قلاب  می گویند. دور قلاب را به صورت های دیگر نیز می توان ساخت.

•  با ابزار معمولی به صورت دایره های داخل هم و گاهی اصطلاحاً به طور هشت قل یا کم تر و اصولاً  به طرق دل خواه توسط استاد ابزار زده می شود.
•  با جاسازی کردن اطراف قلاب به ضخامت 4 سانتی متر به شکل مربع، بیضی و یا اشکال دیگر ابزار زده میشود.
• با گچ بری برجسته یا گچ بری تخت به نام کشته بری که با ابزار زدن به صورت بیضی برجسته  به صورت برگی و ریسه خرمایی، حتی می توان درون بیضی را با کار صفویه کشته بری انجام داد.
• کاربرجسته فرنگی، گاه دور قلاب با طرح چدنی و گل و برگ مینا و گل لندنی دوگچه می زنند که به نام کار فرنگی مشهور است.
• کار برجسته صفویه، همان طرح های صفویه است که با تلفیقی از گل های عباسی و گل و برگ های اسلیمی   به صورت برجسته انجام می شود. گاهی نیز با تلفیق کار ایرانی و فرنگی که این طرح را هم می توان برجسته و هم به صورت تخت انجام داد.
• کاربرجسته قاجاریه، این نوع کار تلفیقی از کار ایرانی و فرنگی است که این طرح را هم می توان برجسته و هم به صورت تخت انجام داد.
  گاه این نوع تزئین با آینه کاری و گچ بری برجسته به شکل گل و بُته، چهره های انسانی و خورشید خانم نیز انجام می شود.

مقرنس کاری با گچ یا قطاربندی :

یکی از زیباترین عناصر تزئینی است که در زیر پوشش اصلی طاق ها و ایوان ها به شکل پله پله و آویخته مانند قندیل های دوران غارها با اشکال هندسی انجام می شود و به آن قطاربندی نیز می گویند.

قالب گیری و معرق نمودن قطاربندی با کاشی:

ملات گچ مورد نیاز را آماده به وسیله ی آن قالب مورد نیاز تهیه می شود که اصطلاحاً به آن قالب نر می گویند و برروی پشت قالب طرح مورد نظر گرته می شود و با کاشی های ریز به شیوه معرق چیده می شود و با گچ یا سیمان پشت کاشی ها را سفت نموده، قالب را درمحل اصلی که قبلاً با گچ ساخته  شده است، نصب می کنند.